Trong lịch sử ca kịch cải lương miền Nam từ thập niên 1950, Thanh Nga là một tên tuổi lớn, không hề xa lạ với tất cả mọi người chứ không chỉ riêng cho giới mộ điệu sân khấu. Thanh Nga đã nổi tiếng về tài sắc mà còn được hầu hết công chúng nghệ thuật yêu mến vì nết na thùy mị và lòng nhân hậu vô bờ nổi bật trong làng nghệ sĩ.
"Nữ hoàng sân khấu" cải lương
Tuy ông Năm Nghĩa không phải cha ruột nhưng chính ông là người đào tạo Thanh Nga từ lúc còn thơ bé. NSƯT Bảo Quốc nói: “Trong nhà chắc tôi là đứa bị đánh nhiều nhất, chứ anh hai, chị ba ông già thương lắm, không thấy bị ông đánh bao giờ. Đào tạo anh hai Hữu Thình kế nghiệp không được, ông già dốc lòng truyền thụ chị ba Thanh Nga, dạy từng điệu bộ, cách đưa hơi, nhả chữ”.
Quả thật, cái tên Thanh Nga đã trở thành một huyền thoại của sân khấu cải lương. Thanh Nga bước lên sân khấu từ lúc 8 tuổi qua vai diễn Nghi Xuân trong vở "Phạm Công Cúc Hoa" và sau hàng loạt vai đào con khác, bà được khán giả hoan nghênh nhiệt liệt, đặt cho biệt hiệu thần đồng. Vai chính sơn nữ Phà Ca trong vở "Người vợ không bao giờ cưới" khi mới 16 tuổi đã đưa Thanh Nga bước thẳng đến chiếc HCV đầu tiên của giải Thanh Tâm 1958.
Khán giả cứ nhớ hoài lớp đối đáp giữa Quỳnh Nga và công chúa Bích Vân trong "Bên cầu dệt lụa", Thanh Nga đã thể hiện đúng cốt cách của một nàng tiểu thư có học, vừa cao sang, tự tin nhưng cũng bình dị, khiêm tốn. Và cả cách nhả chữ tuyệt vời trong Tiếng trống Mê Linh: “Xin chàng hiểu nỗi lòng của thiếp”. Chữ “thiếp” không nghe mà vẫn như nghe rõ, hoàn toàn bộc lộ hết nỗi đau đang giằng xé trái tim Trưng Trắc khi phải tế sống chồng trước khi ra lệnh tấn công. Và còn một câu “Hỡi đồng bào trăm họ” của Trưng Trắc khi cất lên khiến người ta rúng động tâm can. Nhiều nghệ sĩ đã tâm phục nghệ thuật nhả chữ của bà.
"Nữ hoàng sân khấu" Thanh Nga - nhan sắc khuynh thành của đất Sài Gòn xưa
Ít ai biết Thanh Nga còn có khả năng sáng tác. Trong cảnh cuối tế sống Thi Sách, chính bà đã viết thêm vào một số chi tiết khiến vở diễn càng thêm đầy đặn. Và bài ca mà Trưng Trắc hát cùng Thi Sách trong buổi tiễn đưa cũng chính do bà tìm được giai điệu rồi tự đặt lời, đã vượt qua khuôn khổ một bài dân ca nước ngoài mà trở thành âm hưởng Việt Nam rất rõ, khán giả đặt tên là Mê Linh biệt khúc, mỗi lần cất lên cứ như có ngàn sợi tơ hồng quấn lấy trái tim người ta. “Trong giây phút chia tay, tim nguyện ghi lời thề - Khi xa nhau muôn dặm dài, như có nhau kề vai trong chinh chiến, dẫu muôn đắng cay chi sờn - Bầu trời nam u tối, quân thù gieo bạo tàn. Ta vui riêng đâu đành lòng, đem máu xương cùng muôn dân son sắt, nhớ nhau chớ quên câu thề. Đêm nay có xa nhau, cho ngày mai ta lại gần - Ôi trăng sao trên bầu trời, như sáng soi đường ra biên ải, có em dõi theo chân chàng. Kìa hồn thiêng sông núi, nghe lòng ta dạt dào. Ta chung lo ngăn giặc thù, mai mốt đây nhìn non sông tươi thắm. Ngày... về... vinh... quang”.
Hoặc bài hát mà tiểu thư Quỳnh Nga khi ngồi quay tơ đã ngân nga như tự tình với cuộc đời, cũng do Thanh Nga đặt lời cho một giai điệu mà bà tự sưu tầm rồi đưa vào vở diễn. Bài hát đã động viên biết bao khán giả vượt qua nghịch cảnh để sống được như Quỳnh Nga, tự lực, tự tin, kiên trì, nhẫn nại. Lời lẽ ca từ sao mà thấm thía, ngọt ngào, ẩn chứa một nghị lực phi thường. Xem văn biết người. Thì đây, người phụ nữ của Thanh Nga tưởng xa xưa, yếu mềm, nhưng thật ra rất hiện đại, mạnh mẽ.
Đôi mắt si tình này đã khiến hàng triệu trái tim đàn ông xao xuyến
“Dòng tơ tươi thắm đau thân tằm se mình. Lòng vương tơ với tâm tư vì cuộc đời. Người ta khi sống yên cuộc đời như tằm, dầu cho nắng sương vẫn vẹn niềm vui. Từng dòng tơ mướt thắm, là tằm đang rút máu, để điểm tô cho đời vui. Hồn người khuê nữ đã quyết sống cho ân tình, lấy khó thương vui xây niềm tin. Người sinh ra phải đâu đợi chờ căn phần. Cần kiên tâm đấu tranh giựt giành mộng đời. Vì hạnh phúc phải do tay người dựng gầy. Đừng mơ ước không thể đợi trời cho”.
Thanh Nga cũng có lấn sân điện ảnh và tài nghệ, vẻ đẹp đài các và thanh tú của bà đã in đậm trong trí nhớ khán giả qua các phim "Loan mắt nhung", "Đôi mắt người xưa", "Hai chuyến xe hoa", "Xa lộ không đèn"... Bà được vinh danh Diễn viên xuất sắc nhất tại Đại hội Điện ảnh Á châu tổ chức năm 1973 tại Đài Bắc, được cố Thủ tướng Ấn Độ Indira Gandhi đón tiếp tại Đại hội Điện ảnh Ấn Độ năm 1969. Sau 1975, nhiều đạo diễn tài danh ở miền Bắc như Trần Phương, Hải Ninh đã lên kế hoạch mời Thanh Nga đóng phim nhưng không thành vì sự ra đi đột ngột của nữ nghệ sĩ tài hoa.
36 tuổi, 3 đời chồng và cái chết đầy oan nghiệt
Thanh Nga lúc nhỏ có tên là Juilette Nga. Nếu giải Thanh Tâm đưa "Phà Ca sáng" lên như ngôi sao mới mọc (1958), thì cũng đưa vào đời một Thanh Nga bắt đầu biết mộng mơ, biết làm thơ. Và những lời đồn đại, cả giấy mực viết ra là có thật về chuyện Thanh Nga có người yêu đi vào chiến khu theo cách mạng, tâm đầu ý hợp với anh chàng bạn diễn Út Hậu, hay mối tình của Thanh Nga và soạn giả Hà Triều năm lên 18…, mối tình thầm kín của Hữu Phước dành cho Thanh Nga, đến ngày trở thành đôi tình nhân đẹp trên sân khấu với nghệ sĩ Thành Được, cuộc hôn nhân tan vỡ đầu tiên với người đàn ông tên Mẫn…
"Huyền thoại cải lương" Thanh Nga và mối tình sân khấu Thành Được
Hồng nhan bạc phận, Thanh Nga phải sống những ngày đoạn trường và đối mặt với dư luận cay nghiệt của một đời nghệ sĩ. Những rắc rối không đâu cứ ùa đến, có cả việc vu oan, tố cáo. Từ chỗ tưởng như ngã quỵ, Thanh Nga chỉ còn tình yêu sân khấu, thành công nối tiếp thành công đã giúp bà đứng lên với một người bạn bên cạnh, tay trong tay đến giờ phút cuối cùng trong cuộc đời: Đó là ông Phạm Duy Lân.
Thanh Nga và chồng từng có những ngày rất hạnh phúc. Ông Phạm Duy Lân thương và rất thông cảm nghề nghiệp của vợ, ân cần động viên và góp ý cũng như hỗ trợ tinh thần cho Thanh Nga an tâm hoạt động nghề và thăng hoa với những vai diễn.
Đêm 26/11/1978, diễn xong vở cải lương “Thái hậu Dương Vân Nga” ở rạp hát Cao Đồng Hưng, nữ nghệ sĩ Thanh Nga bước lên chiếc xe hiệu Volkswagen sơn màu xám nhạt. Chiếc xe này đưa bà ra đi vĩnh viễn vào lúc 23 giờ khuya hôm ấy, sau phát súng quái ác của một kẻ lạ mặt nhắm vào bà. Viên đạn bắn trúng ngực trái, chưa xuyên ra sau lưng, nhưng đủ kết liễu sinh mệnh của bà năm 36 tuổi. Hàng vạn khán giả Sài Gòn, giới nghệ sĩ cải lương rơi nhiều nước mắt nhất, để khóc một tài hoa từng làm rạng rỡ vọng cổ nói chung.
NSƯT Thanh Nga và người chồng thứ 3 - ông Phạm Duy Lân
NSND Phùng Há khóc khi đưa tang Thanh Nga: “Tôi khóc Thanh Nga còn vì một kỷ niệm sâu nặng. Một hôm, Thanh Nga tới nhà tôi, ôm lấy tôi mà nói: Má Bảy ơi, con đã xin phép má chồng con rồi, khi nào má Bảy qua đời con xin được để tang đủ lễ, theo nghĩa một đứa con ruột của má đẻ ra. Tôi không kìm được nước mắt trước tấm lòng Nga”.
Nghệ sĩ ưu tú Bạch Tuyết hồi tưởng lại: “Giấc mơ về chị vẫn luôn có trong tôi, từ ngày còn là một khán giả nhỏ. Năm 14 tuổi, tôi vẫn còn là cô học trò rất ngây thơ ở trường Đức Trí đã len lỏi trước bao khán giả để xin một tấm hình có chữ ký Thanh Nga. Đó là lần đầu tiên tôi được tiếp xúc với người nghệ sĩ mà mình yêu mến. Thật tuyệt vời, cả đêm tôi mất ngủ, cứ mơ màng nhìn thấy chị. Thời điểm đó, chị nổi tiếng lừng lẫy với các vở 'Người vợ không bao giờ cưới", "Hoàng hậu mã nhi nương bửu"…
Năm 1963, tôi đoạt HCV giải Thanh Tâm cùng nghệ sĩ Ngọc Giàu, Trương Ánh Loan, Diệp Lang, Thanh Tú, Tấn Tài. Thật bất ngờ, trên sân khấu Thanh Minh - Thanh Nga đã quyết định dàn dựng vở "Khói sóng Tiêu Tương" của tác giả Hà Triều Hoa Phượng, tập hợp toàn các nghệ sĩ vừa đoạt giải nhập vai. Chị Thanh Nga vào vai tiểu thư Bàng Lộng Ngọc còn tôi đóng vai ca kỹ Thúy Mai. Ngày tập tuồng, tôi chủ động gặp chị và nhắc lại lời khuyên của chị ngày nào, đồng thời đưa ra tấm hình mà tôi gìn giữ như một báu vật. Chị ngạc nhiên và cảm động lắm rồi vuốt tóc tôi bảo: “Phải ráng lên em, phải yêu nghề, sống chết với nghề thì mới thành công, phải luôn ơn nhớ tổ nghiệp".
Còn nghệ sĩ Thanh Kim Huệ nói: “Ngày nhận được tin chị bị sát hại, tôi tức tốc chạy đến bệnh viện. Chị nằm đó như đang ngủ, tóc xoã dài, mặc nguyên bộ quần áo đỏ rất đẹp. Chị Nga mất, tôi hụt hẫng một thời gian dài, đêm nào cũng nằm mơ thấy chị. Sau năm 1975, tôi rời đoàn nên chị em ít có dịp gặp nhau, lúc đó tôi đã lập gia đình và tạo được tên tuổi cho mình. Có lần tôi diễn, chị còn mang một đống mũ đội đầu của nhân vật vào cho tôi chọn khiến tôi vô cùng cảm động.
Lần tôi sang Mỹ du lịch, gặp lại chồng cũ của Thanh Nga, tôi hỏi anh: “Đã sống đến 70 tuổi rồi, ngồi ngẫm nghĩ lại, anh thấy thương ai nhất?”, anh đã trả lời: “Đến bây giờ, tôi thương Thanh Nga nhất, cô ấy là một nghệ sĩ có tâm tính hiền lành, trong sáng”. Trời sinh Thanh Nga ra để làm nghệ sĩ, trong từng vai diễn của chị luôn toát ra sự đài các, sang trọng, rất tự nhiên chứ không cần phải diễn nhiều. Tôi học hỏi và ảnh hưởng ở chị trên sân khấu và ở ngoài đời là tấm gương về sự yêu thương và vị tha. Cho đến bây giờ, tôi vẫn luôn cố gắng không để lại tì vết nào như lời chị từng dạy: “Nghệ sĩ cần có một cái tâm trong sáng”.
Và những câu thơ dưới đây của tác giả Hoàng Như Mai thay cho mọi lời kết về cuộc đời của bà - "Nữ hoàng sân khấu":
"Màn khép lại rồi, danh lợi hết Người về, lòng rũ sạch sầu thương Người vào cởi áo, lau son phấn Bỏ hết vinh hoa, lẫn bụi đường”.