Nhà hát Thành phố (Nhà hát TP) là công trình có mặt tiền hướng ra Công trường Lam Sơn và đường Đồng Khởi Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh. Nằm ở một vị trí thuận lợi tại trung tâm thành phố, nhà hát được xem là nhà hát trung tâm, đa năng chuyên tổ chức biểu diễn sân khấu nghệ thuật đồng thời cũng được sử dụng để tổ chức một số sự kiện lớn. Đây cũng là nhà hát thuộc loại lâu đời theo kiến trúc Tây Âu và được xem như một địa điểm tham quan của thành phố.
(Hình ảnh Nhà hát vào năm 1905)
Gia đoạn đầu bị "ghẻ lạnh"
Trong cuốn Sài Gòn năm xưa, cụ Vương Hồng Sển đã cho biết ngay từ năm 1863, Pháp đã đưa đoàn hát đầu tiên từ chính quốc sang biểu diễn phục vụ cho quan chức, sĩ quan, binh lính Pháp tại Sài Gòn. Do lúc đó chưa có rạp nên đoàn hát diễn tạm ở nhà gỗ của thủy sư đề đốc La Grandière, tại nơi gọi là Công trường Đồng Hồ (Place de l’Horloge) (góc Nguyễn Du – Đồng Khởi hiện nay).
Nhận thấy nhu cầu giải trí của người Pháp tăng cao, nhà hát được xây tạm tại lô đất đường Catinat, là chỗ khách sạn Caravelle bây giờ. Sau đó một thời gian bắt đầu khởi công xây dựng Nhà hát lớn vào năm 1898.
Nhà hát lớn Thành phố ngày nay
Mặc dù là một công trình để phục vụ cho người Pháp nhưng dự án lại không được chính người Pháp ở Sài Gòn ủng hộ, thậm chí rất nhiều ý kiến phản đối vì cho rằng nhà hát nhỏ (chưa đầy 600 ghế) mà chi phí lại quá lớn, tiêu tốn tới 2.500.000 francs nhưng dự án vẫn cứ được triển khai.
Sau khi khánh thành, nhà hát được người dân gọi là nhà hát Tây, vì chỉ biểu diễn cho Tây bởi các đoàn hát Tây. Sau đó, cũng vì quá vắng và ít hoạt động trong bốn năm Thế chiến lần thứ I mà đến năm 1918, chính quyền TP đã cho phép Nhà hát lớn làm nơi trình diễn cho cả người Việt và nhờ vậy ngày 18-11-1918, lần đầu tiên người Việt Nam tổ chức biểu diễn tại Nhà hát TP với một màn trình diễn kịch pha cải lương.
Nhưng ngay cả việc có thêm các chương trình của người Việt cũng không cứu vãn được sự vắng vẻ, vì “khách ăn chơi bị các hộp đêm, quán ăn có nhạc, có khiêu vũ giúp vui thu hút gần hết, còn một mớ khác lại thích cine, chớp bóng nói, vừa lạ vừa hấp dẫn hơn” (Vương Hồng Sển).
Kiến trúc bên ngoài thay đổi theo thời gian
Về sau công trình tu sửa nhà hát được giao cho KTS Guichard thi công. Trên một diện tích xây dựng gần 3.200 m2, nhà hát được thi công một trệt, hai lầu với kiến trúc mặt tiền cũng như các họa tiết hoa văn khá giống bảo tàng Petit Palais tại Paris khánh thành cùng năm đó. Ngoài sân khấu chính với gần 600 chỗ ngồi, rạp được trang bị hệ thống ánh sáng hiện đại. Các họa tiết trang trí lẫn vật liệu xây dựng chính đều được đặt hàng sản xuất và vận chuyển từ Pháp qua.
Với kiến trúc kiểu cổ, với các phù điêu hoa văn và nhiều họa tiết, cùng với hai pho tượng nữ thần bán khỏa thân trước cửa vào theo phong cách Phục Hưng, dù nhận được nhiều lời khen nhưng sau này cũng không ít ý kiến chỉ trích là chi tiết rườm rà, nệ cổ… thế nên đến năm 1943 có đợt tu sửa lại nhà hát, rất nhiều họa tiết trang trí và cả hai pho tượng lớn cũng bị tháo dỡ nhằm tạo nên một bộ mặt hiện đại, trẻ trung và tươi mới cho Nhà hát TP.
Sau 1954, Nhà hát TP đã được thay đổi lại bộ mặt cho phù hợp với công năng mới, các họa tiết hoa văn nhỏ tiếp tục bị dỡ hẳn, hàng cột tròn phá bỏ. Phần họa tiết trang trí hoa văn trên cửa đi vào được thay đổi thành các đường kẻ sọc ngang. Lối kiến trúc tạo đường nét vuông vức để phù hợp với vị thế của một trụ sở hội họp chính trị.
Hơn 40 năm sau, kế hoạch phục chế Nhà hát TP lại quyết định phục dựng như nguyên bản ban đầu, tức là trả lại các hoa văn và tượng y như cũ. Sau 100 năm tồn tại và thay đổi, nay dung nhan của Nhà hát TP đã quay trở lại đẹp như thuở thanh xuân.
Nhà hát TP được trả lại đúng công năng
Được tạo ra với mong muốn thành nơi biểu diễn nghệ thuật sân khấu, đã có lúc vì vắng vẻ mà nhà hát đã bị đề nghị biến thành nơi hòa nhạc, biểu diễn xiếc, tổ chức hội họp...
Tuy nhiên, đến lần hoàn thành việc phục chế nhà hát năm 1998 (hai pho tượng nữ thần bán khỏa thân bằng đá trước cửa nhà hát đã được phục chế) thì Nhà hát TP đã được trả lại không gian đúng với công năng biểu diễn nghệ thuật.