Theo chia sẻ của các chuyên gia văn hóa, việc lựa chọn gà trống để dâng cúng có liên quan mật thiết đến quan niệm Nho giáo và các phẩm chất được đề cao ở người quân tử. Nho giáo chú trọng đến Ngũ thường: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín. Gà trống được xem là hội tụ đủ những đức tính này:
- Nhân: Gà trống khi tìm được thức ăn thường gọi gà mái và gà con đến cùng ăn. Hành động này thể hiện sự yêu thương, chia sẻ, đạo lý làm người.
- Lễ: Chiếc mào to đẹp của gà trống được ví như chiếc mũ trang trọng mà các quan đại thần đội khi thượng triều, tượng trưng cho sự tuân thủ lễ nghi, tôn ti trật tự.
- Nghĩa: Tập tính của gà là khi được người nông dân cho ăn ba ngày sẽ ở lại nhà, thể hiện lòng biết ơn, sự chung thủy, trọng nghĩa khí.
Gà cúng, ông bà ta thường chọn gà trống thay vì gà mái
- Dũng: Gà trống luôn chiến đấu hết mình trong các trận đấu, thể hiện tinh thần thượng võ, dũng cảm. Khi thua, nó cũng không tiếp tục tranh đấu khi gặp lại đối thủ, thể hiện sự chấp nhận thất bại. Dũng trong quan niệm xưa không chỉ là quyết thắng mà còn là sự dám chấp nhận thua, không sân si.
- Tín: Gà trống gáy đều đặn vào mỗi buổi sáng, đánh thức mọi người, thể hiện sự đáng tin cậy, giữ lời hứa và cam kết.
Ngoài ra, trong văn hóa Việt Nam xưa, nam giới được coi trọng hơn nữ giới, và gà trống được xem là biểu tượng cho những đức tính của người quân tử. Dáng đi oai phong, màu sắc sặc sỡ của gà trống cũng được ví với ngũ đức: đức thần dân (mào), đức quân nhân (cựa), đức dũng cảm (tính chiến đấu), tốt bụng (luôn nhường thức ăn cho gà mái), đáng tin cậy (tiếng gáy báo bình minh).
Không chỉ mang trong mình những phẩm chất tốt đẹp, tiếng gáy của gà trống còn được coi là điềm lành, báo hiệu sự chuyển vần của ngày và đêm, sự vận động của vũ trụ. Ngược lại, gà mái ngoài việc đẻ trứng và nuôi con, không được xem trọng và tiếng gáy của gà mái cũng bị coi là điềm dữ cho gia chủ.
Tuy nhiên, không phải con gà trống nào cũng được chọn để dâng cúng. Người xưa thường chọn gà trống choai, không bị dị tật, có tiếng gáy dõng dạc nhưng chưa từng đạp mái. Điều này thể hiện mong muốn dâng lên tổ tiên những gì tinh khiết và trang trọng nhất.
Cùng với sự phát triển của xã hội, nhiều quan niệm xưa và tín ngưỡng truyền thống đang dần mai một. Việc lựa chọn gà cúng cũng không còn quá khắt khe như trước. Ngày nay, nhiều gia đình đã cúng gà mái, tuy nhiên, gà mái thường được chặt miếng, bày biện như một món ăn trong mâm cỗ thay vì để nguyên con như gà trống.
Trong xã hội hiện đại, việc cúng gà mái vào các ngày giỗ, Tết hoàn toàn không vi phạm điều cấm kỵ hay gây nguy hại gì về mặt văn hóa tâm linh. Thậm chí, nhiều người còn quan niệm rằng cúng gà mái tơ sẽ mang lại may mắn và bình an. Đặc biệt trong các mâm cúng mang ý nghĩa dâng hương, cỗ cúng gà mái ngày càng được ưa chuộng vì thịt gà mái luộc thơm ngon hơn.