Chỉ còn 162 cây được ghi nhận tại tỉnh Đắk Lắk, và đáng lo ngại hơn, chúng dường như đã mất khả năng sinh sản tự nhiên, đặt ra thách thức lớn cho công tác bảo tồn.
Với tên khoa học Glyptostrobus pensilis, thủy tùng là một loài thông nước cổ đại, có niên đại hóa thạch khoảng 6 triệu năm, cùng thời kỳ với khủng long kỷ băng hà. Mặc dù cũng được tìm thấy rải rác tại Trung Quốc và Lào, Việt Nam là quốc gia duy nhất còn sở hữu quần thể thủy tùng tự nhiên. Đây cũng là loài thực vật duy nhất còn tồn tại thuộc chi Glyptostrobus, ngành Hạt trần, mang giá trị khoa học vô cùng to lớn.
Thuỷ tùng - Loại gỗ quý "vô sinh", từng được đồn đoán chữa khỏi bệnh ung thư
Gỗ thủy tùng được đánh giá cao nhờ đặc tính thơm, mịn, nhẹ, xốp và không bị mối mọt. Chính giá trị kinh tế cao này đã khiến thủy tùng trở thành mục tiêu săn lùng của lâm tặc, đẩy loài cây này đến bờ vực tuyệt chủng. Cao điểm vào khoảng năm 2009-2010, tin đồn thất thiệt về khả năng chữa ung thư của thủy tùng đã gây ra cơn sốt săn lùng, khiến hàng trăm người đổ xô đến Ea Ral, Đắk Lắk tìm kiếm loài cây này. Hậu quả là số lượng thủy tùng giảm mạnh, gần như bị tận diệt.
Thời điểm đó, các sản phẩm mỹ nghệ từ gỗ thủy tùng được bán với giá cao ngất ngưởng, tạo cơ hội làm giàu cho những kẻ bất chấp pháp luật. Một khúc gỗ thủy tùng dài 1m, đường kính 80cm vào năm 2015 đã có giá lên đến 250 triệu đồng. Hiện nay, dù có bỏ ra số tiền lớn cũng khó có thể tìm mua được loại gỗ quý hiếm này.
Theo Nghị định 32/2006/NĐCP, thủy tùng thuộc nhóm IA, nghiêm cấm khai thác và sử dụng với mục đích thương mại. 162 cây thủy tùng còn sót lại được bảo vệ nghiêm ngặt tại xã Ea Rah, huyện Ea H’leo, xã Ea Hồ, huyện Krông Năng và TX Buôn Hồ (Đắk Lắk), được xem như báu vật quốc gia.
Tuy nhiên, việc bảo tồn loài cây này gặp rất nhiều khó khăn. Tất cả các cây thủy tùng được phát hiện đều không còn khả năng sinh sản tự nhiên. Quần thể thủy tùng hiện tại ở Khu bảo tồn Ea Ral có mật độ thấp, không đủ để thụ phấn, khiến hạt không thể nảy mầm. Tình trạng thoái hóa gen cũng là một vấn đề nghiêm trọng, khi cây trẻ nhất cũng đã hơn 50 tuổi, còn cây lớn tuổi nhất gần 600 năm. Trong nhiều năm qua, thủy tùng gần như rơi vào trạng thái “vô sinh”.
Quỹ Quốc tế bảo tồn thiên nhiên (WWF) đã xếp thủy tùng vào danh sách các loài cây “rất nguy cấp”. Các nhà khoa học đang nỗ lực nghiên cứu các biện pháp nhân giống và bảo tồn loài cây quý hiếm này, nhưng con đường phía trước vẫn còn nhiều thách thức. Sự tồn vong của thủy tùng phụ thuộc rất lớn vào ý thức bảo vệ của cộng đồng và hiệu quả của các chương trình bảo tồn.