Lăng mộ Tần Thủy Hoàng, nằm dưới chân núi Ly Sơn, huyện Lâm Đồng, thành phố Tây An, tỉnh Thiểm Tây, cách trung tâm thành phố Tây An khoảng 35km, là một trong những lăng mộ hoàng gia đồ sộ và bí ẩn nhất thế giới. Nơi an nghỉ của vị hoàng đế thống nhất Trung Hoa vào năm 221 trước Công nguyên đã thu hút sự chú ý của giới khảo cổ và lịch sử suốt hàng thế kỷ, không chỉ bởi quy mô kiến trúc mà còn bởi những bí ẩn chưa có lời giải đáp, trong đó nổi bật nhất là câu chuyện về những ngọn đèn cháy sáng rực rỡ suốt hàng ngàn năm trong lòng đất tăm tối.
Sự tồn tại của những ngọn đèn “trường minh” này đã được ghi chép trong “Sử ký”, tạo nên vô số giả thuyết và truyền thuyết. Theo ghi chép, những ngọn đèn trong lăng mộ Tần Thủy Hoàng không sử dụng nến sáp thông thường mà được đốt bằng mỡ của “người cá” – một sinh vật biển huyền thoại, được cho là có khả năng duy trì ngọn lửa cháy sáng hàng nghìn năm. Tuy nhiên, sự tồn tại của “người cá” đến nay vẫn chưa được khoa học chứng minh, khiến cho thành phần thực sự của nhiên liệu dùng trong đèn trở thành đề tài tranh luận sôi nổi của giới học giả.
Sự phát triển của khoa học công nghệ, đặc biệt là ứng dụng trong khảo cổ học, đã mở ra những hướng nghiên cứu mới. Qua phân tích và so sánh, các nhà khoa học đã bác bỏ giả thuyết về mỡ “người cá” và xác định nhiên liệu được sử dụng thực chất là mỡ cá voi. Sử sách Trung Quốc cũng ghi nhận việc sử dụng mỡ cá voi làm nhiên liệu thắp sáng nhờ khả năng cháy bền bỉ. Thêm vào đó, thiết kế đặc biệt của đèn cho phép mỡ cá voi chảy tuần hoàn, tạo thành một hệ thống tự cung cấp nhiên liệu, giúp đèn cháy được trong thời gian dài. Tuy nhiên, ngay cả với mỡ cá voi và hệ thống tuần hoàn, việc duy trì ngọn lửa liên tục suốt hàng ngàn năm vẫn là điều khó tin, khiến giả thuyết này vẫn chưa thực sự thuyết phục.
Câu hỏi về việc làm sao những ngọn đèn có thể cháy sáng khi lăng mộ được khai quật, như thể chúng chưa từng bị dập tắt, tiếp tục là một bài toán nan giải. Nhiều giả thuyết được đưa ra nhưng chưa có lời giải đáp nào thực sự thỏa đáng cho đến khi nhà khoa học người Mỹ - Simon Affik đã công bố nghiên cứu của mình. Công trình này đã nhận được sự đồng thuận rộng rãi từ cả giới khảo cổ và khoa học.
Theo Simon Affik, bí mật nằm ở thành phần của bấc đèn và phản ứng hóa học xảy ra khi lăng mộ được mở. Ông cho rằng những ngọn đèn đã tắt từ lâu sau khi lăng mộ bị niêm phong do thiếu oxy. Tuy nhiên, bấc đèn được tẩm phốt pho trắng – một chất dễ cháy khi tiếp xúc với không khí. Khi lăng mộ được khai quật, không khí tràn vào, phốt pho trắng trên bấc đèn tiếp xúc với oxy và tự bốc cháy, tạo ra ảo giác những ngọn đèn đã cháy liên tục suốt hàng ngàn năm.
Tại sao ngọn đèn trong lăng mộ Tần Thủy Hoàng hàng nghìn năm vẫn không tắt?
Như vậy, không hề tồn tại ngọn đèn “trường minh” nào cả. Ánh sáng rực rỡ mà các nhà khảo cổ nhìn thấy khi bước vào lăng mộ thực chất là kết quả của phản ứng hóa học giữa phốt pho trắng và oxy. Thiết kế tinh xảo này của người xưa đã tạo nên một màn “ảo thuật” hoàn hảo, khiến người ta lầm tưởng ngọn đèn cháy mãi không tắt, để lại ấn tượng sâu sắc cho hậu thế.
Phát hiện của Simon Affik không chỉ giải mã bí ẩn về những ngọn đèn trong lăng mộ Tần Thủy Hoàng mà còn cho thấy trình độ kỹ thuật và sự am hiểu về hóa học đáng kinh ngạc của người thợ thủ công thời nhà Tần. Nghiên cứu này cũng cung cấp những tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu công nghệ chiếu sáng cổ đại.
Mặc dù bí ẩn về ngọn đèn “trường minh” đã được giải đáp, lăng mộ Tần Thủy Hoàng vẫn còn ẩn chứa nhiều bí mật khác đang chờ được khám phá. Những bí ẩn này chính là minh chứng cho trí tuệ và sự sáng tạo tuyệt vời của các nền văn minh cổ đại, đồng thời là nguồn cảm hứng vô tận cho các nhà nghiên cứu tiếp tục hành trình khám phá lịch sử.